Nepotisme op Nederlandse universiteiten?

Onlangs keerde een goede vriend van mij terug uit Rusland, waar hij een half jaar lang onderzoek had gedaan aan de Staatsuniversiteit Moskou (MSU). Naast alle mooie verhalen over Rusland, Moskou en de MSU waren er ook kritische kanttekeningen. Corruptie en nepotisme tieren in Rusland welig, ook in de academie. Een rector is ‘vriendjes’ met een minister, burgemeester of premier. Onderzoeksgelden worden eerder via connecties dan op inhoudelijke merites beoordeeld. Een nieuwe bibliotheek wordt geleverd met penthouse voor de collegevoorzitter.

Nu zijn wij er hier in Nederland van overtuigd dat we alles veel beter voor elkaar hebben. Toch doen gebeurtenissen van de afgelopen twee weken hier twijfel over ontstaan. Tot tweemaal toe heeft de staatssecretaris voor onderwijs, Halbe Zijlstra, zich direct ingelaten met een benoemingsprocedure aan een universiteit. In beide gevallen betrof het een voordracht voor een lid van een Raad van Toezicht. Eerst openbaarde de Centrale Studentenraad in Amsterdam al dat Zijlstra benoemingen blokkeerde van kandidaten die niet de juiste politieke voorkeur (CDA of VVD) hadden en de plannen voor een fusie van de UvA en VU niet steunden. Kort daarna kondigde de voorzitter van de Raad van Toezicht van de Universiteit Utrecht aan op te stappen omdat ook daar Zijlstra de benoeming van nieuwe raadsleden frustreert. In plaats van drie kandidaten te overwegen die duidelijk aan het functieprofiel voldoen, schuift Zijlstra ook hier onbeschaamd een partijgenoot naar voren. Beide situaties vertonen hiermee een vergelijkbaar patroon: geschikte kandidaten worden zonder reden afgekeurd, terwijl de staatssecretaris heimelijk probeert een meer welgevallige partijgenoot op de positie te manoeuvreren.

Het behoeft geen twijfel dat deze schaamteloze belangenverstrengeling uitermate schadelijk is voor de academische onafhankelijkheid van onderwijsinstellingen in Nederland. Wetenschappers, studenten en andere werknemers moeten er vanuit kunnen gaan dat de bestuurders en vertegenwoordigers van een instelling hun belangen kunnen behartigen. Dit vertrouwen wordt vernietigd wanneer universitaire benoemingen meer op politieke kleur dan op de merites van de kandidaat worden gebaseerd. In plaats van onafhankelijke toezichthouders die het belang van een universiteit voorstaan, krijgt een instelling zo minder capabele marionetten, die schatplichtig zijn aan Zijlstra en dit kabinet.

Dit verklaart ook direct waarom de inmenging van Zijlstra heimelijk moest plaatsvinden. Enige voorkeuren wat betreft de visie van een kandidaat zijn vanzelfsprekend geoorloofd. Maar afdwingen dat kandidaten lid zijn van de ‘juiste partij’ verspreid de onwelriekende geur van corruptie en nepotisme. De schade reikt verder dan alleen de UvA en de UU, want deze schandelijke handelswijze tast overal het vertrouwen in het democratische gehalte en de legitimiteit van benoemingsprocedures aan.

In zekere zin zijn de schandalige manoeuvres van Zijlstra gevaarlijker dan de corruptie in Moskou, wanneer men elkaar daar voornamelijk penthouses en luxe auto’s toeschuift.  Zijlstra lijkt er echter op uit om het verzet dat op universiteiten tegen zijn plannen bestaat van binnenuit te breken. Met een strategie van het aanstellen van loyale partijgenoten in besturen en raden, verzekert de staatssecretaris zich van steun voor de plannen van dit kabinet. Voor nu en in de toekomst, ongeacht wat de belanghebbenden op de instellingen daar zelf van vinden. Dat gaat verder dan wat inefficiënt besteedde onderzoeksgelden, maar raakt de open academische wereld in het hart.

Gelukkig is er ook één positief gegeven aan deze twee ‘incidenten’. Dat is dat nu duidelijk is dat Zijlstra niet alleen openlijk de aanval inzet op de academie, maar ook probeert op slinkse wijze zijn tentakels tot in de organen van de academies uit te strekken. Het is duidelijk geworden dat de staatssecretaris niet vertrouwd kan worden om zijn plannen met open vizier te promoten. Laten we vanaf nu dus extra waakzaam zijn.