Een kritische blik valt niet af te dwingen

Na zes jaar studeren is het dan toch eindelijk zo ver. Het afstuderen nadert met rasse schreden. Naast het afmaken van een scriptie betekent dit vooral ook veel papierwerk, bureaucratie en andere formaliteiten waarvan men je ooit had beloofd dat ze door de introductie van Studielink zouden verdwijnen. Zo op de valreep biedt dit alles weer een mooie blik in het denkwezen van het Nederlandse universitaire onderwijs.

Meest opvallende ‘formaliteit’ is het invullen van een tweetal evaluaties, voor mijn afstudeerstage en de opleiding als geheel. In lijn met de hedendaagse autoritaire invulling van het wetenschappelijk onderwijs zijn deze evaluaties verplicht. Niet invullen betekent geen scriptie, en dus geen afstuderen. Nu draag ik het hoger onderwijs over het algemeen een bijzonder warm hart toe, maar van dergelijke schoolsheid word ik welhaast recalcitrant genoeg om mijn vragenlijst zo irrationeel in te vullen dat zelfs twaalf statistici en een psycholoog er nog geen chocola van kunnen maken. Het verplicht laten invullen van evaluaties is wat mij betreft exemplarisch voor de gemankeerde visie op kritische reflectie op de universiteiten.

Vooraleerst is daar de naïeve gedachte dat een student die onder dwang een enquêteformulier invult dit wel op dezelfde manier zou doen als wanneer het op vrijwillige basis kon. Het behoeft volgens mij geen uitleg dat menig student zich van deze taak zal kwijten als ware het een even vervelende klus als de driewekelijkse afwas. Onder dwang zal een student alleen maar proberen zo snel mogelijk van de evaluatie af te komen. Van kritisch denken, reflecteren en waarderen is dan natuurlijk nauwelijks meer sprake. De resulterende enquête is niet alleen waardeloos, maar zelfs contraproductief. Informatie uit deze vragenlijsten wordt immers gebruikt als ware zij betrouwbaar, terwijl dat op zijn minst twijfelachtig is.

Bovenstaande constatering is natuurlijk alleen een probleem wanneer het doel van de universiteit zou zijn om juiste informatie te verzamelen over het gegeven onderwijs. Dat is echter nog maar de vraag. Net zoals het aantal uitgereikte diploma’s, excellente studenten en gerealiseerde publicaties, zijn enquêtes voornamelijk een statistiek in het bestuurlijke indicatorencircus van beleidsplannen, strategische visies, ‘targets’ en ‘benchmarking’. Ingevulde evaluaties zijn op dezelfde wijze een ‘product’ waarvan een bepaald aantal per jaar afgeleverd moet worden. Als met een beetje geluk het opkomstpercentage rond de doelstelling valt en het gros van de docenten het genadezesje heeft ontvangen, kan ook de indicator voor ‘kritische evaluatie’ netjes afgevinkt worden. In de huidige academie is zelfs kritisch denken immers iets wat tot een handvol gemanagede indicatoren teruggebracht kan worden. Als je het niet kan meten, bestaat het immers niet.

En met dat laatste komen we aan bij het meest cruciale defect in de universiteitsbestuurlijke denkwijze, namelijk dat kritische reflectie op de één of andere manier net zo af te dwingen is als studievoortgang of publicatiepercentages. In hun passie voor autoritair opgelegd planonderwijs zijn de bestuurders en managers echter één ding vergeten. Kritisch denken en autoriteit gaan niet samen, maar staan haaks op elkaar. Een kritische academische gemeenschap ontstaat alleen wanneer de omstandigheden gunstig zijn. Dit vereist een aanwezig discours waarin kritiek en reflectie gebruikelijk zijn en aangemoedigd worden. Een medezeggenschap waar kanalen voor kritische geluiden en terugkoppeling daarop transparant en effectief zijn. Maar bovenal een gemeenschap waarin de verschillende deelnemers op relatief gelijke voet kritiek kunnen uiten en invloed hebben op de spelregels van het debat.

Een dergelijke gemeenschap kan niet opbloeien in een klimaat van dwang en straf. Integendeel, door eenzijdige ingrepen vanuit een bestuur verdwijnt de relatieve gelijkwaardigheid van deelnemers aan het debat, verliest de informatie-uitwisseling aan transparantie en wordt bestaande intrinsieke motivatie vernietigd. Een kritische gemeenschap kan alleen voortbestaan wanneer zij door alle leden als legitiem wordt waargenomen. De bestuurlijke reflex om bij tegenvallende resultaten naar dwang en autoriteit te grijpen kan dit gebrek aan legitimiteit niet alleen niet compenseren, maar vergroot dit eerder. Het gedwongen invullen van evaluaties wordt zo van eenzelfde zinloosheid als stemmen in een éénpartijstaat. Een universiteit die daadwerkelijke kritische reflectie ambieert, overtuigt studenten en docenten van de zin en legitimiteit van hun bijdragen aan het debat, in plaats van deze af te dwingen. Dat menige academie daar momenteel niet eens aanstalten toe maakt,  lijkt een bewijs dat ook in dit geval de onderwijsmanagers het afvinken van een ‘strategische doelstelling’  belangrijker vinden dan de daadwerkelijke onderwijskwaliteit die daaraan ten grondslag zou moeten liggen.