Islam: onderdeel van het probleem, maar ook van de oplossing

Na Keulen is het debat over culturele botsingen weer opgelaaid. Er wordt daarbij veel gewezen naar islam als probleem. De simpele oplossing is dan dat ‘de islam verworpen moet worden’. Dat islam een stukje van de oorzaak is betekent echter niet dat ‘de islam’ verwerpen ook de oplossing is. Dit eisen van migranten en vluchtelingen kan culturele botsingen juist gevaarlijker maken.

In zo’n beetje elke cultuur zijn er gebruiken en ideeën die leiden tot geweld tegen vrouwen. In het Westen zien we dat bijvoorbeeld dat de media vrouwen seksualiseren en reduceren tot lustobject. In het Midden-Oosten is het de mythe van maagdelijkheid en sociale sekse-segregatie. Zonder dat we meteen moeten oordelen dat één cultuur superieur is aan de ander, moeten we in ieder geval verschillen erkennen – willen we de oorzaken van seksueel geweld effectief aanpakken.

De cultuur waarin mensen opgroeien vormt hen: de gewoonten en gebruiken om je heen ga je normaal vinden, en ideeën of normen over hoe het hoort neem je over. Socialisatie kort gezegd. Mening dader die zich in Keulen aan vrouwen vergrepen heeft, heeft zijn wortels (deels) in het Midden-Oosten en Noord Afrika. Deze regio is aan de ene kant divers qua economische, politieke en religieuze ideeën en regels. Aan de andere kant zijn deze landen met elkaar verbonden door een historische invloed van islam sinds ongeveer 700, toen de Omajjadendynastie het islamitische kalifaat uitbreidde tot aan Marokko.

Ongeacht of iemand christen of moslim, rijk of arm, man of vrouw is; men krijgt altijd de dominante culturele ideeën uit de maatschappij mee. De huidige dominante en veelal orthodoxe interpretaties van islam in het Midden-Oosten en Noord Afrika zijn een stukje van de achtergrond van het seksueel geweld in Keulen, net zoals liberalisme en christendom dat zijn voor het seksueel geweld in het Westen.

Dat islam een stukje van de oorzaak is betekent echter niet dat we vluchtelingen moeten vragen hun godsdienst bij de grens achter te laten. Het versimpelen van het debat tot ‘islam is vrouwenhaat’ en ‘Westen is emancipatie’ beitelt vooral de meest conservatieve versie van islam in steen, met het risico dat dit een ‘self-fulfilling prophecy’ wordt. Kort samengevat: als een onderdrukker of vijandige omgeving hard roep dat islam vrouwenhaat is en daarmee de identiteit van de vluchtelingen zo in steen beitelt, is de kans groot dat vluchtelingen deze identiteit ook gaan overnemen – in het bijzonder omdat veel vluchtelingen weinig weten van hun religie. Een genuanceerde positie roept dan ongeloof, wantrouwen en uitsluiting op, waardoor de betreffende persoon bij geen enkele groep meer thuishoort. Juist religie biedt houvast en is vaak een fundamenteel stukje identiteit. Ofwel, het is waarschijnlijk dat mensen die in Europa aankomen hun religie in algemene zin niet zomaar kunnen opgeven. Het versimpelen van islam tot vrouwenhaat betekent dan dat zij juist in de armen van de vrouwenhaat gejaagd worden. Laat me dit illustreren met twee voorbeelden uit het Midden-Oosten zelf.

De invloed van het onderdrukken van de islam en de gevolgen die dat kan hebben, hebben we in het Midden-Oosten gezien. Zoals bijvoorbeeld blijkt uit een onderzoek onder Syrische jongeren die door IS gerekruteerd zijn geweest, maar later vluchtten voor IS’ gruweldaden. Zij gaven aan dat ze onder het Assad-regime nauwelijks onderwijs in hun eigen Soennitische religie kregen. De religieuze training van IS speelde daarop in. IS vulden dat kennisvacuüm met een gruwelijke variant van islam. Zo wisten ze een monopolie te leggen op het religieus denken van deze jongeren.

Een vergelijkbaar voorbeeld zagen we onlangs ook in het eerste deel van de documentaire Arabische Storm van Sinan Can over de situatie in het Midden-Oosten, vijf jaar na de opstanden in de regio. In het Tunesië van Onder Bourguiba en later Ben Ali werd de islam stevig onderdrukt. Na de revolutie is een islamitische partij (Ennahda) de grootste, maar is het in Tunesië nog altijd verdacht om ‘te religieus’ te zijn. Met consequenties. Een paar van de vele werkloze jongemannen uit de documentaire:

Interviewer: Ben je gelovig?
Jongere 1: Ik ben Moslim, maar ik heb het gevoel dat mijn geloof niet compleet is. Ik maak fouten en bega zonden. (…) Ik begin erover te denken om naar Syrië te gaan. Want alles wat ik aanpak lukt niet.
Interviewer: Is IS de islam?
Jongere 1: God mag het weten.
Jongere 2: Ik ben er niet helemaal over uit, voor 100%, of alles wat ze in Syrië doen klopt. (…) ik weet niet of het mag of dat ‘t een zonde is.

Ook hier zien we het: deze jongeren zijn nog niet orthodox en radicaal, maar wel gelovig, net zoals de overgrote meerderheid van de mensen in het Midden-Oosten. Tegelijkertijd kennen zij hun eigen geloof niet. En waarschijnlijk mede door de uitzichtloosheid van de situatie hebben ze daar wel behoefte aan. Een behoefte waaraan niet binnen Tunesië voldaan kan worden, zo lijkt het. Wie komt er dan in beeld? IS.

In Europa horen we nu dat radicale groepen in vluchtelingencentra zieltjes proberen te winnen. Door net als Wilders en aartsconservatieve imams en ayatollahs te claimen dat er maar één islam is die vrouwonvriendelijk is, jagen we mensen in de armen van islamisten. Jaag juist het debat binnen islam aan. Steun moslimfeministen en progressieve geestelijken, hier en in het Midden-Oosten. Zij laten zien hoe een religieuze identiteit te combineren is met een geloof in gendergelijkheid en homo-emancipatie. Geef bijvoorbeeld niet af op rolmodellen zoals Tofik Dibi en Khadija Arib, maar geef hen juist een podium om te laten zien hoe iemand op basis van islam feminist of zelfverzekerd homoseksueel kan zijn.

Dr. Niels Spierings is universitair docent sociologie gespecialiseerd in islam en vrouwenrechten in het Midden-Oosten. Op maandag 8 februari vertoont LUX (Nijmegen) de voorpremière van het derde deel van Arabische Storm, inclusief nagesprek met de makers (Sinan Can, Thomas Blom) en Niels Spierings.

Afbeelding door Bakkouz (Own work) [CC BY-SA 3.0], via Wikimedia Commons