Overleeft Poetin de crisis in Oekraïne?

De positie van Vladimir Poetin als onbetwiste leider van Rusland is alles behalve vanzelfsprekend. Dit werd zeer zichtbaar op 4 december 2011 toen Poetin met zijn partij “Verenigd Rusland” een historische nederlaag leed bij de Russische parlementaire verkiezingen voor de Doema. (1) De onaantastbare positie van de partij viel terug van 64% naar een schamele 50%, nog maar nipt een absolute meerderheid. Vervolgens gingen tienduizenden een week later de straat op. Dit protest, op het Bolotnaya- plein, werd een van de grootste publieke protesten in Rusland sinds de jaren 90, en was in het bijzonder gericht tegen “Verenigd Rusland” en tegen Poetin. (2) Het was duidelijk dat zijn leiderschap kwetsbaar was en versterking nodig had.

Sinds zijn inauguratie in 2012 heeft Poetin een duidelijke richting gekozen: voortzetten van olie- en gasexport als de belangrijkste pijlers van de Russische economie, het juridische systeem verder onder totale controle van het Kremlin brengen, en het steeds verder inperken van de vrijheden voor individuele Russen, zowel online als op straat. Een kernelement in het versterken van zijn leiderschapspositie is een uitzonderlijk geraffineerde staatspropagandamachine voor het verspreiden van antiwesterse en pro-Russische ideologie, zowel in binnen- als buitenland.

Informatie als oorlogswapen

Deze propagandamachine blijkt uitzonderlijk effectief in de wijze waarop Rusland in het conflict met Oekraïne de wereld kennis laat maken met een nieuwe vorm van oorlogsvoeren in de 21^e eeuw. Bij de NAVO noemt men deze strategie “niet-lineaire” of “hybride” oorlogsvoering. (3) Een strategie waar de NAVO tot op heden nog geen goed antwoord op heeft, omdat men daar nog is gericht op de vorige oorlog: bedreigingen met conventionele middelen. Dit bewust wazig gehouden conflict lijkt allerminst gericht op verovering, maar juist op het voorkómen van een stabiel en welvarend Oekraïne zo dicht bij de Russische grens; een bedreiging voor Poetin.

De opzet van de Russische propaganda is in de eerste plaats niet gericht op het overtuigen of het verkrijgen van geloofwaardigheid, maar op het verspreiden van wantrouwen en verwarring. (4) Veel Russen zijn zich er heel goed van bewust dat hun nieuwszenders verwrongen informatie leveren. Het Kremlin is ook helemaal niet bezig om het volk de waarheid te vertellen, maar om een nieuwe eigen realiteit te construeren geheel eigen waarheden. Waarheden die de mensen graag willen horen. De uitvoering is er vervolgens op gericht om de kijker te verleiden steeds opnieuw in te schakelen op het nieuws, af te leiden van de kern. Zo zal bijvoorbeeld het nieuws over een demonstratie niet gericht zijn op waarom dat protest in de eerste plaats georganiseerd was, maar eerder op (al-dan-niet in scène gezette) misdragingen van een paar demonstranten. Een stroom aan fictieve interviews en vele pseudo-documentaires dragen vervolgens extra bij aan een nieuw en paranoïde wereldbeeld, waar Rusland zich voortdurend staande moet houden tegenover dreigingen van buitenaf.

Het Kremlin past deze strategie in Oekraïne bijvoorbeeld toe door de fantasie-realiteit van een “Nieuw -Rusland” (Novarossiya) (5) te introduceren als een voldongen feit. Nieuw-getekende kaarten en plattegronden worden herhaaldelijk getoond en gebruikt in nieuwszenders, en vervolgens continu verder verspreid via een stroom van diverse sociale media. Ook bij de nieuwsberichten rond de ramp met MH17 werd duidelijk hoe sterk Russische social media werd ingezet voor het verspreiden van desinformatie via een leger van fanatieke Russische internet-trollen. Die, zoals bij het Britse nieuwsblad “The Guardian”, kritische artikelen volledig overspoelden met hun Nieuw Russische commentaren, soms tot zo’n 40.000 op een dag, waarmee alle andere commentaren volledig onmogelijk werden gemaakt. (6)

Vandaag de dag probeert de NAVO nog steeds grip te krijgen op de situatie. Men leert daarbij de harde lessen dat in deze nieuwe oorlogsvoering tanks en JSF’s nutteloos zijn tegen een onoverzichtelijke chaotische situatie, zoals in Oekraïne, waarbij alle verwarring wordt versterkt door krachtige en gerichte propaganda. Propaganda die een geheel eigen, hardnekkige realiteit creëert waarin Kiev is overgenomen door een fascistische regering van neonazi’s, en waarin de pro-Russische rebellen volstrekt in hun recht staan om de lokale etnische Russische meerderheid daar te beschermen tegen deze gevaren.

Druk begint pijn te doen

Een dergelijk propaganda-apparaat is, hoewel zeer effectief, ook uitermate kostbaar. En met de economische gevolgen van buitenlandse sancties met daarbovenop een terugloop in de inkomsten als gevolg van een zeer lage olie- (en gekoppelde gas)-prijs, moet ook Rusland steeds dieper snijden in zijn overheidsuitgaven. En dat moet nu blijkbaar ook op die terreinen die eerder buiten bezuinigingen werden gehouden, zoals de overheids-gefinancierde staatsmedia. Aan de nationale staatsnieuwszender “Russia Today” werd eerder nog een uitbreiding van hun budget met 30% beloofd, maar nu wordt hun budget gekort met 10%. Eerdere uitbreidingsplannen voor bijvoorbeeld een Franstalig en Duitstalig kanaal worden zeer waarschijnlijk daarmee geschrapt. (7)

Deze groeiende druk op de Russische economie is zorgwekkend. Zeker nu deze leidt tot situaties waarin de Russische overheid niet schuwt nu en dan eens een flinke graai te doen in het pensioenfonds, waar dientengevolge steeds grotere gaten in vallen. Poetin neemt dan ook geen enkel risico meer, en nieuwe omstreden wetgeving dreigt met een gevangenisstraf tot vijf jaar voor iedereen die voor een tweede maal wordt opgepakt bij een demonstratie, binnen een periode van 180 dagen. Een stap die wordt beschreven als ongekend in de post-sovjet Russische geschiedenis. (8)

Poetin zit tussen hamer en aambeeld

Tegelijkertijd zit Poetin vast tussen hamer en aambeeld in Oekraïne. Vanuit zijn perspectief gezien is Rusland volstrekt niet betrokken bij de crisis in Oekraïne. Anderzijds is de Russische propagandamachine volop bezig het conflict te belichten met een duidelijke boodschap: etnische Russen in Oekraïne zijn ook onze zaak. Echter, het is voor Poetin niet aan zijn achterban uit te leggen dat Rusland op dit vlak iets toegeeft aan Westerse mogendheden. Het zou volstrekt ingaan tegen zijn antiwesterse houding die hij de afgelopen paar jaar zeer consistent heeft gepropageerd. Daarbij zou het ook zijn interne relaties onder druk zetten, in het bijzonder bij die mensen die hem in het zadel houden.

Het hybride en onduidelijke karakter van het conflict in Oekraïne, staat een openlijke grootschalige Russische invasie echter niet toe. Los van het feit dat een grootschalige invasie en langdurige bezetting van Oekraïne voor de Russische economie volstrekt onbetaalbaar is, worden de Russen nu al stevig verdacht van een serieus aandeel in het conflict. Gesneuvelde Russische militairen worden daarom ook in groot geheim en zonder naam of duiding begraven, waarbij familie niet of nauwelijks wordt ingelicht. Wat vervolgens bij nabestaanden leidt tot veel verontwaardiging en woede, in toom gehouden door angst voor vervolging door de staat. (9)

Anderzijds, het laten voortduren van deze troebele, onstabiele en ontvlambare situatie in Oekraïne is evenmin in het voordeel van Rusland. Door te blijven vasthouden aan een afstandelijke, onbehulpzame houding om bij te dragen het conflict te de-escaleren zorgt dit zeer waarschijnlijk op termijn voor nieuwe sancties van westerse partijen, die de Russische economie nog verder zullen schaden. Deze strategie kan dus enkel voortduren zolang de Russische schatkist geld kan leveren, en de bodem daarvan begint in zicht te komen nu de Russische economie afstevent op een serieuze recessie. Dit is voor Poetin dus ook geen oplossing op lange termijn. Zeker niet als de olieprijzen jarenlang laag zullen blijven. (10)

Zal Poetin de crisis in Oekraïne overleven?

Vladimir Poetin wordt bovenal gepresenteerd als de sterke leider, die veiligheid en stabiliteit biedt in Rusland. Een Rusland dat wordt gezien als een onbetwiste supermacht, waarin het beeld van een Nieuw Groot-Rusland perfect past in de huidige koers van het land en geheel natuurlijk aansluit bij Poetins uitspraak: “Rusland is een supermacht, of het is niks.” Dat in deze koers de individuele vrijheden en rechten van burgers steeds verder worden ingeperkt is daarbij ondergeschikt. Sterker nog, uit onderzoek blijkt dat de Russische bevolking zelf ook aangeeft een sterke leider belangrijker te vinden dan een goed stelsel van democratisch gekozen en corruptie-vrij bestuur. (11)

Het is zeker niet vreemd dat Poetin juist op dit moment zo sterk ingrijpt in de binnenlandse vrijheden, aangezien zijn positie allerminst onaantastbaar is. De afgelopen jaren heeft hij via een omvangrijke propagandamachine de positie van zijn regime versterkt, en deze machine tevens ingezet voor het gestook tegen het Westen en het versterken van pro-Russische gevoelens. De inzet van deze propagandamachine in Oekraïne bleek uitermate succesvol voor het verkrijgen van een “hybride oorlog”, maar heeft hem daarmee tegelijkertijd in een onmogelijke positie gebracht.

Deze oorlog, die geen oorlog is, wordt met toenemende sancties, devaluerende roebel en lage olieprijzen, te duur voor Rusland om nog lang zo voort te zetten. Evenmin kan het conflict ook niet via militair Russisch ingrijpen, of toenadering tot het Westen versneld tot een eind worden gebracht. Beide opties pakken snel negatief uit voor zijn regime die vastzit in haar gekozen antiwesterse koers.

Het lot van Poetin is volledig verbonden met dat van zijn regime. En dat regime is krachtig, maar allerminst stabiel. Poetin heeft geen duidelijk mechanisme voor opvolging geregeld, en zijn regime is gebouwd op de uitruil van corruptie voor loyaliteit. Als hij valt, gaan een heleboel mensen met hem mee onderuit. Het is vervolgens nog volstrekt onbekend wat voor soort Rusland de EU, NAVO en Oekraïne zullen aantreffen in een post-Poetin situatie, en wie daarin de boel bij elkaar kunnen houden.

Ernstjan van Doorn heeft, sinds hij in 2004 stage heeft gelopen in Siberië, een bijzondere interesse in de Russische ontwikkelingen. Hij heeft een warm hart voor het Russische volk en de cultuur, maar een bijzonder kritische blik op de huidige politiek en het Poetin-regime.

Afbeelding is afkomstig van Wikimedia Commons