Een grap is een grap is niet zomaar een grap

Situatieschets. Een man staat in een bruine kroeg een mop te vertellen. Hij is routineus, iedereen hangt aan zijn lippen. Punchline, bam, iedereen! Een vrouw – en het is al-tijd een vrouw, toch?!* – doorbreekt het wegstervende gegrinnik met de grootste sfeerkiller mogelijk. Die vier ellendige woordjes: “Kun je ‘m uitleggen?” O nee! Zodra je de mop uitlegt, is ‘ie niet grappig meer! Het gaat in ieders hoofd om.

Persoonsbeveiliging
Theo Maassen had hete adem in zijn nek. “Ik ben voor vrijheid van meningsuiting”, had hij gezegd in zijn vorige theatershow, Met alle respect, met betrekking tot Geert Wilders. “Maar ik ben tegen persoonsbeveiliging. Misschien dat mensen dan net iets langer nadenken voordat ze wat zeggen.” Op 29 december werd het op tv uitgezonden. Twitter barstte bijna uit zijn voegen, columnisten sprongen er bovenop, en iets meer dan een week na de uitzending mocht de cabaretier zich nader komen verklaren aan tafel bij Pauw en Witteman (PenW).

Het statement was niet gemeend. Het was niet eens een grap, zo legde Maassen uit aan het VARA-kijkend publiek van maandag 7 januari. Het is een provocatieve overdrijving, een hyperbool. En aan andere ingrediënten van de cabaretvoorstelling was toch zeker wel te merken dat Maassen er dingen in zegt die hij niet 1-op-1 meent, die met een korreltje zout genomen moeten worden.

Lafbek
Zwaktebod – oordeelden veel internetgebruikers – dat Maassen terugkrabbelt en ineens zegt dat hij het niet zou menen. Ook aan het andere kant van de discussie was men niet blij dat Maassen zijn gedachtegang uitlegde. Leon Verdonschot schreef een column die in de Volkskrant de titel kreeg: “De kleinkunst is dood als Theo Maassen zijn grappen nader moet verklaren”. Of hij voor lafbek wordt uitgemaakt of een slachtoffer van de inquisitie, over een ding zijn de signalen gelijkgestemd: dat Maassen ‘zijn grappen uitlegt’ is een faux pas.

Wat maakt het zo vervelend dat Theo Maassen in PenW komt vertellen over zijn gedachten? Vermoedelijk hebben veel mensen geen zin te worden lastiggevallen met hoe grappenmakers te werk gaan. Iets is grappig, of iets is niet grappig. Er is geen middenweg. Als je ergens niet om moet lachen, is het niet grappig. Als je iets niet begrijpt, heb je geen humor. Basta. En wat je zeker niet moet hoeven doen is grappen uitleggen.

Ambacht
Veel mensen denken dat Maassen bij PenW aanschoof, omdat hij iets uit te leggen had. Maar is dat wel zo? Op 21 januari komt zijn dvd uit en een beetje publiciteit kan geen kwaad, en deze manier is sympathieker dan de cast van een Hollywood-film die met een winstoogmerk in het achterhoofd bij Oprah komt liegen hoe iedereen het steeds zo dolletjes had op de set. Toch is het duidelijk wat de meeste voorkeur geniet.

Praten over comedy is misschien wel het enige taboe in cabaret en stand up. In 2010 deden Frank ‘Jakhals Frank’ Evenblij en comedykenner Leon Happé een poging om een publiek voor zich te winnen met het programma Comedy Corner. Nederlandse komieken lieten in een mini-Zomergasten-opzet fragmenten zien van hun inspiratiebronnen. De kijker kon het geen bal schelen. Dat is natuurlijk gechargeerd. Nadat Theo Maassen in 2004 in de echte Zomergasten kwam vertellen over Bill Hicks, schoot diens dvd-verkoop ineens omhoog. Maar het valt te bedingen dat dit lag aan het vertoonde fragment, en niet zozeer aan de woorden die Maassen eraan wendde.

Nog eentje
Er waren natuurlijk ook veel mensen blij met het optreden van Maassen in PenW. Hij verdedigde het vrije woord, ook dat van anderen. Over een negatieve column over zijn show van Nausicaa Marbe in de Volkskrant – “Theo Maassen houdt het taboe van de islambelediging in stand” – zei de cabaretier kortweg: “Ze mag het ook schrijven.” Simpel, einde discussie. Lange uitwijdingen over welke technieken Maassen toepast werden al gauw onderbroken door een afleidende vraag, of een nieuw fragment. “We laten er nog eentje zien, dat je niet denkt dat hij helemaal niets durft tegen die rare Islam”, smaalt Jeroen Pauw.

Maar ondertussen hing ik aan de lippen van Theo Maassen. Een mini-masterclass in de satire, er waren er maar weinig die er zo over dachten.

Ruud Vos

* Het is niet altijd een vrouw. Verre van.